Historia

Językoznawcze Katedry: Historii Języka i Dialektologii oraz Współczesnego Języka Polskiego dziedziczą chlubne tradycje lingwistyki krakowskiej, której pozycję ugruntowały wybitne osiągnięcia naukowe uczonych tej miary, co Lucjan Malinowski, Jan Rozwadowski, Jan Łoś, Kazimierz Nitsch, Tadeusz Lehr-Spławiński, Adam Kleczkowski, Zenon Klemensiewicz, Witold Taszycki, Mieczysław Małecki, Zdzisław Stieber, Jerzy Kuryłowicz, Tadeusz Milewski, Stanisław Urbańczyk, Mieczysław Karaś, Ewa Ostrowska – by poprzestać na wymienieniu nazwisk najznamienitszych uczonych związanych z uniwersytecką polonistyką i szerzej – slawistyką krakowską. To tutaj narodziła się polska dialektologia, historia języka, w znacznej mierze również – onomastyka. Rozwój językoznawstwa krakowskiego, najściślej związany z Uniwersytetem Jagiellońskim i Akademią Umiejętności (późniejszą Polską Akademią Umiejętności) od połowy XIX w. wyznaczał przez długie lata poziom i osiągnięcia lingwistyki w całej nauce polskiej. Prężny ośrodek językoznawczy, zorganizowany na początku XX wieku przez J. Rozwadowskiego, J. Łosia, K. Nitscha zyskał w historii polskiej nauki miano szkoły krakowskiej. Szczególną rolę odegrał on w czasach II Rzeczypospolitej, ugruntowując swą pozycję w dziedzinie nauk humanistycznych, wyznaczając wzorce dla innych, odradzających się i powstających ośrodków uniwersyteckich, stając się centrum naukowym liczącym się w Europie i świecie. Warto podkreślić, że tak wysoką rangę w dziedzinie językoznawstwa ośrodek krakowski zawdzięczał skupieniu wielkiego potencjału intelektualnego najwybitniejszych przedstawicieli nauki, twórczej współpracy Uniwersytetu i Akademii Umiejętności, stymulującym rozwój kadry naukowej formom organizacyjnym. Wielką rolę odegrało tu powołane do życia w 1925 roku Studium Słowiańskie, pełniące funkcję jednostki nadrzędnej wobec wielu katedr (dawniej nazywanych seminariami), wyznaczające model integracyjny w podejściu do nauk humanistycznych, którego zwornikiem pozostawało zainteresowanie językiem, historią i kulturą ludów słowiańskich. W tak zakreślonych ramach bujnie rozwijały się: historia literatury (polskiej i słowiańskiej), językoznawstwo polonistyczne i slawistyczne z dialektologią polską i słowiańską, językoznawstwo ogólne, porównawcze i indoeuropejskie, nie wyłączając etnografii Słowian oraz pomocniczych nauk literatury. Działalność naukowa na polu językoznawczym na powrót rozkwita niemalże natychmiast z chwilą zakończenia się hitlerowskiej okupacji, w sprawdzonych formach organizacyjnych, zyskując w atmosferze tamtego czasu dodatkowy impuls twórczej aktywności.

Lata pięćdziesiąte, na skutek brutalnej ingerencji czynników politycznych prowadzących otwartą walkę z niepoddającym się komunistycznej indoktrynacji krakowskim środowiskiem naukowym, przyniosły zmiany przekreślające pionierski trud integracji krakowskiego językoznawstwa. Efektem tych poczynań stały się kolejne, wymuszone reorganizacje struktur naukowych, niejednokrotnie bardzo niekorzystnie odbijające się na jakości i efektach badań, rozwoju kadry naukowej itp. Dotyczyło to zarówno Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak też Polskiej Akademii Umiejętności (rozwiązanej mimo zdecydowanego oporu środowiska naukowego), w naturalny sposób pełniącej rolę mecenasa i czynnika organizującego naukowe życie językoznawcze Krakowa i jego uniwersytetu. Po jej ustawowym rozwiązaniu i przekształceniu w 1951 r. w Polską Akademię Nauk prawie wszystkie placówki naukowo-badawcze dawnej PAU zostały przeniesione do Warszawy, z oczywistymi dla całej krakowskiej nauki i krakowskiego językoznawstwa przykrymi konsekwencjami. Mimo piętrzących się trudności językoznawstwo krakowskie, skupione wokół Uniwersytetu, zdołało jednak zachować wysoki poziom powstających tu prac naukowych i liczącą się pozycję w nauce polskiej, w czym największe zasługi położyli uczeni – profesorowie Wszechnicy Jagiellońskiej, którzy odegrali także wielką rolę w działalności otworzonego Oddziału Krakowskiego PAN i należących tu Komisji Językoznawstwa, Słowianoznawstwa (por. np. wydanie Małego atlasu gwar polskich, prace nad Słownikiem staropolskim i Słownikiem gwar polskich).

W ramach podejmowanych prób dostosowania struktur UJ do potrzeb funkcjonowania w nowej sytuacji i do wymagań współczesności dochodzi do kolejnych reorganizacji powołanego na polecenie władz politycznych (w roku 1950, w miejsce Studium Słowiańskiego) Instytutu Językoznawstwa (w końcowym etapie z 3 wielkimi, obejmującymi 8 zakładów katedrami: Językoznawstwa Ogólnego – pod kierownictwem prof. dra Jerzego Kuryłowicza; Języka Polskiego – pod kierownictwem prof. dra Witolda Taszyckiego; Filologii Słowiańskiej – pod kierownictwem prof. dra Tadeusza Lehra-Spławińskiego). Pod koniec lat sześćdziesiątych dojrzewa w Uniwersytecie koncepcja związania na powrót językoznawstwa polonistycznego z historią literatury polskiej i jej naukami pomocniczymi, tym razem w ramach jednego instytutu. W ten sposób dwie wyodrębnione dawniej katedry: Języka Polskiego i Historii Literatury Polskiej (z podległymi im mniejszymi zakładami i katedrami) połączyły się w dniu 1 VI 1970 r. w Instytut Filologii Polskiej, co uzasadniano głównie potrzebami naukowo-dydaktycznymi i istnieniem analogicznego, komplementarnego układu (historia literatury i językoznawstwo) na innych filologiach UJ. W ramach IFP znalazły się m.in.: Zakład Gramatyki Synchronicznej i Dialektologii Języka Polskiego oraz Zakład Gramatyki Historycznej, grupujące polonistyczną językoznawczą kadrę naukową.

Trudno w opracowaniu niniejszym, z konieczności syntetycznym, ograniczonym i skierowanym w przyszłość, choćby w części zdać sprawę z wielkości i wagi dokonań naukowych naszych poprzedników. Wnikliwe omówienie tego zamkniętego już rozdziału w dziejach językoznawstwa krakowskiego przynosi artykuł Mieczysława Karasia Językoznawstwo w krakowskim środowisku naukowym (ZNUJ CCCXLV, Prace Historyczne, z. 47, 1974, s. 191–222). Mimo braku miejsca koniecznie należy jednak poświęcić nieco uwagi osiągnięciom naukowym środowiska uniwersyteckiego na polu językoznawstwa polonistycznego tamtej doby.

Na czoło wysuwają się tutaj badania dialektologiczne, zapoczątkowane przez twórcę polskiej dialektologii L. Malinowskiego, znakomicie rozwinięte w pracach K. Nitscha (fundamentalna praca Dialekty języka polskiego, Wybór polskich tekstów gwarowych i in.), M. Małeckiego (opracowany wspólnie z K. Nitschem Atlas językowy polskiego Podkarpacia) i godnie kontynuowane po wojnie przez uczniów profesora Nitscha, M. Karasia i A. Zarębę (np. badania Śląska, Orawy, wspomniany Mały atlas gwar polskich, zapoczątkowany przez K. Nitscha, a ukończony pod red. M. Karasia) i uczonych młodszego pokolenia (Józef Bubak, Bogusław Dunaj).

Równie istotnym elementem są osiągnięcia nauki uniwersyteckiej w dziedzinie onomastyki i językoznawstwa historycznego. Bujny rozwój badań onomastycznych, prowadzonych intensywnie już w okresie międzywojennym (np. prace J. Rozwadowskiego), nastąpił głównie z inicjatywy W. Taszyckiego, który położył na tym polu największe zasługi (fundamentalne prace z zakresu antroponimii i toponimii, powołanie do życia czasopisma „Onomastica" i in.). Badania te znakomicie rozwijali w następnych dziesięcioleciach uczeni młodszego pokolenia: M. Karaś, K. Rymut, J. Strutyński, M. Karplukówna, W. Lubaś, A. Wilkoń, J. Bubak, T. Gołębiowska i in. Wspomnieć należy tu także o znacznym wkładzie krakowskich uczonych w dzieło repolonizacji nazw miejscowych na ziemiach zachodnich, a także w przygotowanie urzędowego Spisu nazw miejscowości PRL.

Osobnej uwagi wymaga także językoznawstwo historyczne, związane z osobami uczonych tej miary, co W. Taszycki, K. Nitsch, Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, T. Milewski, S. Urbańczyk. Rangę dokonań w tej dziedzinie, zwłaszcza w okresie powojennych dziesięcioleci, wyznaczają liczne prace wymienionych autorów, po dziś dzień stanowiące kanon naukowych opracowań zagadnień historycznojęzykowych, dotyczące np. problemu pochodzenia polskiego języka literackiego, dziejów polszczyzny, gramatyki historycznej języka polskiego i historycznej dialektologii. Warte odnotowania są także dokonania w tej dziedzinie należące do uczonych krakowskich młodszego pokolenia: M. Karasia, Z. Kawyn-Kurzowej, B. Dunaja, E. Ostrowskiej i wielu innych. Samo wymienienie najważniejszych publikacji książkowych dokumentujących dorobek uniwersyteckiego polonistycznego językoznawstwa historycznego zajęłoby kilka stron druku.

W zakresie językoznawstwa opisowego na czoło wysuwają się osiągnięcia Z. Klemensiewicza, wytrwałego badacza zjawisk syntaktycznych i twórcy modelowego opisu składni opisowej języka polskiego (Składnia współczesnej polszczyzny kulturalnej). W badaniach tych zasłynął jako wybitny teoretyk i znawca przedmiotu, a jednocześnie popularyzator wiedzy o języku (jego podręcznikowe ujęcia składni po dziś dzień obowiązują w praktyce szkolnej). Warto na koniec odnotować wielki wkład polonistyki uniwersyteckiej w językoznawstwo normatywne, w działalność na polu poprawności językowej (Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, poradnictwo językowe).

Okres drugiej połowy lat siedemdziesiątych i początku lat osiemdziesiątych zaznaczył się w działalności naukowo-badawczej środowiska językoznawców IFP UJ jako czas szczególny, którego znamiennym rysem stało się podjęcie nowych kierunków badań i prekursorskich dyscyplin lingwistycznych. Wyznacznikiem wspomnianych zmian stało się przezwyciężenie ograniczeń związanych z dominacją metody filologicznej i przesunięcie punktu ciężkości badań z problematyki historycznojęzykowej na bogatą problematykę języka mówionego. Podobny zwrot zaznaczył się w tym czasie w większości liczących się naukowo ośrodków uniwersyteckich w Polsce. Z inicjatywy ówczesnego rektora UJ, a zarazem kierownika Zakładu Gramatyki Synchronicznej, prof. dra hab. Mieczysława Karasia doszło z końcem 1976 roku, wraz z przygotowaniem do druku Słownika wymowy polskiej (red. M. Karaś, M. Madejowa; Kraków 1977), do zainicjowania zakrojonych na szeroką skalę badań polszczyzny mówionej Krakowa. Nagła śmierć inicjatora i opiekuna tych badań w 1977 r. zastała powołany przezeń Zespół naukowy w fazie organizacji i prac przygotowawczych. Cios, jakim było odejście Profesora, nie przekreślił jednak ambitnych planów. Wokół osoby ucznia i następcy prof. Karasia, doc. dra hab. Bogusława Dunaja, kierownika Zakładu Historii Języka i Dialektologii (powstałego w miejsce Zakładu Gramatyki Diachronicznej; w 1996 przekształconego w Katedrę Historii Języka i Dialektologii pod tym samym kierownictwem), zgromadził się zespół głównie młodszych pracowników naukowych (Aleksy Awdiejew, Mariusz Frodyma, Krystyna Rudek-Data, Halina Kurek, Józef Kąś, Jadwiga Kowalikowa, Janina Labocha, Kazimierz Ożóg, do którego dołączyli później: Renata Przybylska, Ewa Horwath, Kazimierz Sikora i in.), którzy pod jego kierunkiem podjęli próby analizy zagadnień dotyczących poszczególnych płaszczyzn polszczyzny mówionej (fonetyki, fleksji, składni i słownictwa). Wiele uwagi poświęcono także centralnym dla badanej problematyki zagadnieniom: różnic pomiędzy językiem mówionym a pisanym, wyznaczników mówioności i spontaniczności tekstów nieoficjalnych oraz typologii tekstów języka mówionego (wraz z ich Wyborem, opublikowanym w 1979 r.), analizom socjolingwistycznym. Zgromadzono także cenną taśmotekę nagrań językowych, stanowiącą materiałowe zaplecze prowadzonych badań (bliżej na ten temat np.: B. Dunaj, Badania języka mówionego mieszkańców Krakowa, [w:] Studia...1, s. 7–10). W kręgu tej problematyki pozostają powstałe w Zespole prace wymienionych autorów, pomieszczone w trzech tomach Studiów nad polszczyzną mówioną Krakowa (1 – 1981; 2 – 1984; 3 – 1991).

Lata 80. przynoszą w działalności Zespołu systematyczne poszerzanie się zakresu podejmowanej problematyki badawczej, formułowanie syntez (por. B. Dunaj, Język mieszkańców Krakowa. Część I. Zagadnienia teoretyczne, fonetyka, fleksja, Kraków 1989). Naukowe osiągnięcia Zespołu wzbogacają się o prace indywidualne poszczególnych jego członków, sytuujące się w kręgu zagadnień związanych z socjolingwistycznymi uwarunkowaniami wariantywności wymowy w środowiskach miejskich, nie wyłączając językowej etykiety, regionalizmów leksykalnych i słownictwa polszczyzny mówionej oraz wyrażania relacji czasowych w języku polskim, semantyki i pragmatyki przyimków, a także wyrażeń organizujących ustny przekaz językowy (por. np. R. Przybylska, Wyrażanie relacji czasowych w polskim zdaniu pojedynczym, Kraków 1990; K. Ożóg, Leksykon metatekstowy współczesnej polszczyzny mówionej. Wybrane zagadnienia, Kraków 1990).

W 1982 r. w Zespole zrodziła się inicjatywa opracowania frekwencyjnego polszczyzny mówionej. Prace nad Słownikiem frekwencyjnym polszczyzny mówionej trwały kilka lat i zakończone zostały przygotowaniem list słownictwa.

Z indywidualnych osiągnięć innych członków Zakładu Historii Języka i Dialektologii, zajmujących się m.in. słownictwem współczesnej polszczyzny oraz kulturą języka, należy wymienić książkę Danuty N. Wesołowskiej, Neosemantyzmy współczesnego języka polskiego, Kraków 1978.

W omawianym okresie w Zakładzie kontynuuje się także mające bogatą tradycję badania historycznojęzykowe, onomastyczne i dialektologiczne. Do najcenniejszych naukowo dokonań ówczesnych w zakresie badań historycznych należą opracowania książkowe: B. Dunaja, Język polski najstarszej doby piśmiennej (XIIXIII w.), Kraków 1975; A. Zajdy, Nazwy staropolskich powinności feudalnych, danin i opłat (do 1600 roku), Kraków 1979; M. T. Michalewskiej, Język polskich protokołów woźnickich XVII w. Cz. I, Kraków 1977; Z. Cygal-Krupy, Szesnastowieczne edycje „Dictionarii Joanis Murmelii variarum", Kraków 1978.

Najważniejsze osiągnięcia w dziedzinie onomastyki powstają w Zakładzie w omawianym okresie przede wszystkim za sprawą J. Bubaka, zajmującego się głównie toponimią i antroponimią. Najważniejszą pozycję w jego dorobku ówczesnym, cenną metodologicznie i teoretycznie, stanowi książka Proces kształtowania się nazwiska mieszczańskiego i chłopskiego, Kraków 1986.

Badania dialektologiczne, mające bogate tradycje w IFP, stanowią niezmiennie istotny element prac naukowych Zakładu; kontynuowane są w omawianym okresie w formie kierowanych przez B. Dunaja eksploracji terenowych (przy udziale studentów z Koła Naukowego Językoznawców Studentów UJ) obszaru występowania tzw. gwar jednonosówkowych, ich ekspansji (Sądeckie, Gorce, Żywiecczyzna) oraz w zakresie badań leksyki gwarowej Orawy pod kierunkiem J. Kąsia, kontynuującego w ten sposób dzieło profesorów M. Karasia i A. Zaręby. Osobnym elementem badań dialektologicznych (ukierunkowanych socjolingwistycznie) prowadzonych w Zakładzie stały się procesy interferencji językowej, zjawisko przełączania kodów itp., głównie w kontekście narastającego wpływu polszczyzny literackiej na gwary. W gronie autorów licznych artykułów dotyczących zagadnień dialektologicznych byli m.in. B. Dunaj, H. Kurek, J. Kąś, K. Ożóg, K. Sikora.

W latach dziewięćdziesiątych badania prowadzone pod kierunkiem B. Dunaja nad językiem mówionym zaowocowały także trzema tomami rozpraw – tom III, pt. Studia nad polszczyzną mówioną Krakowa 3 pod red. B. Dunaja i K. Ożoga ukazał się w 1991 r. W 1990 r. ukazała się książka R. Przybylskiej Wyrażanie stosunków czasowych w polskim zdaniu pojedynczym oraz monografia K. Ożoga Leksykon metatekstowy współczesnej polszczyzny mówionej.

Od początku lat dziewięćdziesiątych były kontynuowane badania onomastyczne przez Józefa Bubaka (zm. 1999), którego zainteresowania naukowe skupiały się przede wszystkim na toponimii (głównie polskiego Spisza) i antroponimii, także na onomastyce literackiej. Poza wieloma artykułami i rozprawami oraz szerszym studium w encyklopedii Polskie nazwy własne J. Bubak opublikował w latach dziewięćdziesiątych książki: Słownik nazw osobowych i elementów identyfikacyjnych Sądecczyzny XV–XVIII w., 1992 i Księgę naszych imion, 1993. Również w zakresie dialektologii kontynuowano badania rozpoczęte w poprzednich latach. Ukazało się kilka monografii: Janiny Labochy, Opowiadania ludowe ze Śląska Cieszyńskiego w Czechosłowacji w świetle pragmalingwistyki tekstu, 1990, Haliny Kurek, Metodologia socjolingwistycznego badania fonetyki języka mówionego środowisk wiejskich (na przykładzie kilku wsi Beskidu Niskiego, 1990, Józefa Kąsia, Interferencja leksykalna słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego (na przykładzie gwar orawskich), 1994.

Badania współczesnej polszczyzny, szczególnie w zakresie słownictwa, ale też systemu gramatycznego prowadzone były przez B. Dunaja,R. Przybylską, D. Ochmann. Rezultatem prac leksykograficznych jest Słownik współczesnego języka polskiego pod red. nauk. B. Dunaja, 1996, 2. wyd. 1999, opracowany przez zespół autorski w składzie: B. Dunaj, J. Kąś, M. Mycawka, R. Przybylska, K. Sikora. Badania polisemii polskich przyimków metodami semantyki kognitywnej prowadziła R. Przybylska, która opublikowała  obszerną monografię Polisemia przyimków polskich w świetle semantyki kognitywnej, 2002.

Badania dotyczące historii słownictwa polskiego, w szczególności zaś terminologii prawniczej i rzemieślniczej, prowadził Aleksander Zajda. Efektem jest jego książka Staropolska terminologia prawnicza (do 1500 r.), 1990.

Studia nad dziejami polskiej interpunkcji oraz współczesnej teorii i praktyki interpunkcyjnej prowadził Jan Godyń. Z badań staropolskich przekładów Biblii w konfrontacji ze współczesnymi ich wersjami zrodziła się  praca Od Adama i Ewy zaczynać. Mały słownik biblizmów języka polskiego,1995.

Język propagandyi polityki, a także język polski okresu okupacji badała Danuta Natalia Wesołowska, publikując książki: Słowa jak kamienie, 1995; Słowa z piekła rodem,1996.

W 1995 r. R. Przybylska objęła kierownictwo Szkoły Retoryki, mającej formę studium podyplomowego w ówczesnym Instytucie Filologii Polskiej. Opracowała autorski program zajęć, prowadząc w związku z tym badania w zakresie współczesnej retoryki. Rezultatem prac w tym nurcie badawczym jest tom zbiorowy Retoryka dziś – teoria i praktyka pod red. R. Przybylskiej i W. Przyczyny, 2001. Związki retoryki z kaznodziejstwem doprowadziły do objęcia badaniami współczesnych kazań i dalej – do studiów na polskim językiem religijnym – por. m.in tom pod red. R. Przybylskiej i W. Przyczyny: Język katechezy, 2008; Zasady pisowni polskiego słownictwa religijnego, 2004 i następne wydania, Pisownia polskiego słownictwa religijnego, 2011, oraz liczne artykuły o tej tematyce.

W ostatniej dekadzie w ramach katedry intensywnie rozwijane są nadal badania dialektologiczne. J. Kąś opublikował znacznie rozszerzoną i wzbogaconą o nowe materiały dwutomową wersję Słownika gwary orawskiej, 2011, nadto we współpracy z etnografami ukazały się w jego opracowaniu Pieśni z Orawy, 2007, i Wesele orawskie dawniej i dziś,2010. A. Kwaśnicka-Janowicz jest autorką pracy Polsko-ukraińskie związki leksykalne w zakresie obrzędowości weselnej w gwarach okolic Przemyśla, 2005.K. Sikora wydał książkę Grzeczność językowa wsi. Cz. I System adresatywny, 2010.M. Rak opublikował pracę Językowo-kulturowy obraz zwierząt utrwalony w animalistycznej frazeologii gwar Gór Świętokrzyskich i Podtatrza, 2007.

Prowadzone są też badania nad regionalizmami współczesnej polszczyzny, z położeniem nacisku na regionalizmy krakowskie i małopolskie.

Z zakresu historii języka ukazały się po roku 2000 książki: A. Zajdy, Zapisy polskojęzyczne w księgach sądów szlacheckich województwa krakowskiego z 1543 r., 2004, J. Godynia, Studia historycznojęzykowe, edytorskie, kulturalnojęzykowe, 2009, oraz S. Przęczek-Kisielak, Właściwości fonetyczne małopolskich rot sądowych, 2012.

W nurcie badań nad współczesną polszczyzną i dyskursem publicznym mieszczą się książki B. Batko-Tokarz, Perswazja w dyskursie sejmowym, 2008, i P. Pałki, Strategie dyskursywne w rozmowie handlowej, 2009.

Badaniom słowotwórstwa współczesnej polszczyzny oraz najnowszych zjawisk leksykalnych na tle przemian społeczno-językowych po 1989 r. poświęcona jest praca D. Ochmann, Nowe wyrazy złożone o podstawie zdezintegrowanej w języku polskim, 2004.

Kontynuowane są badania nad semantyką polskich przyimków i prefiksów czasownikowych z wykorzystaniem niektórych metod lingwistyki kognitywnej. Ich rezultatem jest książka Renaty Przybylskiej Schematy wyobrażeniowe a semantyka polskich prefiksów do-, od-, prze-, roz-, u, Kraków 2006. Językoznawstwo kognitywne o nachyleniu antropologiczno-kulturowym reprezentuje praca zbiorowa pt. Stara rebeliantka. Studium nad semantyką obrazu, Kraków 2010, w której współautorką części językoznawczej jest R. Przybylska.

Niektórzy pracownicy katedry (Renata Przybylska, Barbara Batko-Tokarz, Patrycja Pałka) biorą udział w opracowywaniu pierwszego w Polsce słownika elektronicznego współczesnej polszczyzny, jakim jest Wielki słownik języka polskiego PAN.

Poster